بیش از 50 سال از پیدایش صنعت فولاد در خاورمیانه می‌گذرد، اما همچنان تولید فولاد خام در منطقه خاورمیانه نسبت به صنعت نفت و گاز، صنعت نوپایی محسوب می‌شود. اما سیاست گذاری در مورد آسیب پذیری اقتصاد نفت محور، ایران و بسیاری از کشورهای منطقه را در مسیر رشد و توسعه پایدار صنایع غیر نفتی قرار داده که در این میان صنعت فولاد به دلیل اهمیت آن برای توسعه زیر ساخت ها مورد توجه ویژه قرار گرفته است.

براین اساس کشور‌های منطقه نظیر ایران، ترکیه، عمان، امارات و عربستان به‌دلیل دسترسی به آب‌های آزاد، بنادر خود را گسترش داده‌اند تا دسترسی خود به مواد اولیه و بازارهای جهانی را تسهیل کنند ضمن اینکه سرمایه‌گذاری‌های زیادی را نیز در صنعت فولاد جذب کرده اند. در این میان ایران علاوه بر آن که بیشترین ذخایر گاز طبیعی دنیا را دارد از معادن سنگ آهن هم بهره‌مند است و براین اصل رشد و توسعه صنعت تولید فولاد خام با استفاده از گاز طبیعی به صورت پرشتاب جریان دارد؛ کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس اما برای تأمین سنگ‌آهن مورد نیاز تولید فولاد عمدتا وابسته به واردات هستند. کشور ترکیه نیز بخش عمده‌ای از مواد اولیه تولید فولاد خود را از ذوب قراضه تأمین می‌کند و عمده قراضه مورد نیاز خود را از کشورهای اروپایی و آمریکا وارد می‌کند و در حقیقت یکی از بزرگ‌ترین واردکنندگان قراضه در دنیا است.

ایران در سال 96 صادر کننده حدود 8.5 میلیون تن فولاد بود که از این میزان، 80 درصد به صورت فولاد نیمه ساخته در قالب اسلب، بیلت و بلوم و تنها 20 درصد در قالب محصولات فولادی صادر شده است. اکنون با اعمال تحریم های نهایی علیه ایران به خصوص در ماده اولیه تولید فولاد یعنی گرافیت این صنعت با چالش هایی رو به رو خواهد شد که در این راستا مهمترین راهکار ارائه تخفیف‌های حساب شده برای احجام بالای فروش است. زیرا زنجیره فولاد کشور بدلیل ماهیت بازار در مقایسه با نفت و پتروشیمی عملیات ضدتحریمی آسانتری را پیش رو خواهد داشت.

در بحث تامین مواد اولیه و مصرفی صنعت فولاد کشور، تامین الکترود گرافیتی را شاید بتوان مهمترین مسئله فولادسازی دانست که در صورت عدم توانایی در تامین این ماده به روش های مرسوم و حتی در بهای بالاتر، می توان از طرق مختلف واسطه ای به این محصول دسترسی پیدا کرد. یکی از مهمترین این روش ها، خریداری الکترود از واحدهای فولادسازی کشورهای همسایه به جای خریداری مستقیم از تولیدکننده خواهد بود.

کارشناسان این حوزه معتقدند در مورد فروش صادراتی فولاد راهکارهای مقابله با اثرات تحریم در زنجیره فولاد کشور را می توان در دو بخش مورد بررسی قرار داد. در بخش اول، استفاده از مهمترین اصل بازار یعنی قیمت رقابتی و ارائه تخفیف حساب‌شده در فروش محصول می باشد تا برای خریدار جذابیت اقتصادی ایجاد کند. به کار گیری این راهکار حتی در بدترین شرایط تحریم موجب فروش محصولات تحریمی ایران از جمله نفت شده است. نکته دوم برآورد کاملی از سناریوهای فروش داخل و صادراتی است تا به واسطه آن معاملات با حداکثر قیمت فروش انجام شود. اما در صورتی که مشتری حتی با ارائه تخفیف نیز ریسک خرید را نپذیرد یا تقاضای تخفیف های نامعقولی داشته باشد که نه تنها فروش محصول را غیراقتصادی می کند بلکه موجب زیان نیز می شود در این صورت می توان از مسیرهای دیگری به فروش محصول پرداخت.

به لحاظ بازار هدف، فروش محصولات فولادی در کشورهای همسایه دارای مرز زمینی، بدلیل حمل و نقل ریلی و جاده ای و عدم نیاز به تجهیزات بندری و دریایی و نیز خدمات بیمه‌ای بین المللی، تاثیرپذیری کمتری از تحریم ها داشته و به لحاظ عملیات بانکی و انتقال وجه معامله در قالب ارز، طلا و یا ریال از شرایط مناسبتری برخوردار می باشند. براین اساس صادرات غیر مستقیم کالا از طریق کشورهای همسایه با استفاده از شرکای تجاری و یا ثبت شرکت های بازرگانی نیز قابلیت اجرایی خواهد داشت. در مورد فولاد طویل، فروش محصولات فولادی طویل نظیر میلگرد، نبشی و تیرآهن نسبت به بیلت و بلوم از رصدپذیری پایین‌تری برخوردار است و ریسک پایین تری در تاثیرپذیری از تحریم ها را دارا می باشد. این مسئله بدلیل ماهیت مشتری در خریداری این محصولات می باشد زیرا محصول خریداری شده مستقیما به دست مصرف کننده نهایی خواهد رسید در این زمینه صادرات محصولات فولادی طویل به بازار عراق، افغانستان، ترکمنستان و پاکستان دارای کمترین رصدپذیری و ریسک فروش خواهد بود.

صادرات فولادخام اما نیازمند ارتباط گسترده با واحدهای نوردی کشورهای هدف می باشد. در بین کشورهای همسایه، کشور ترکیه از ظرفیت بالای نوردی است که در صورت برقراری ارتباطات نزدیک تجاری و تخفیف مناسب در رقابت با قیمت قراضه امکان صادرات بالایی را فراهم خواهد کرد. و در نهایت خریداری یا احداث واحد نوردی در بازارهای هدف به خصوص کشورهای همسایه جهت ارتباط مستقیم با خریدار نهایی و به حداقل رساندن اثرات تحریم نیز راهکاری بلندمدت که مورد توصیه فعالان این بازار است.

چالش های صنعت فولاد در زمان تحریم:

براساس آمار اعلام شده طی سال های 2006 تا 2016 چین طی بزرگ‌ترین تولیدکننده فولاد بوده و سهم خود را از حدود 34 درصد در سال 2006 به حدود 50 درصد در سال 2016 افزایش داده است. میزان تولید چین در سال 2016 بیش از 808 میلیون تن بود. این در حالی است که کشورهای عضو اتحادیه اروپا، طی 10 سال اخیر به‌دلیل ملاحظه‌‌های زیست‌محیطی از تولید خود کاسته‌اند؛ تولید اتحادیه اروپا از حدود 173 میلیون تن در سال 2006 به 162 میلیون تن در سال 2016 رسید. تولید کشورهای مستقل مشترک‌المنافع (CIS) نیز کاهش داشته است و از 108 میلیون تن در سال 2006 به 102 میلیون تن در سال 2016 رسید. گفتنی است سهم تولید این کشورها از 10 درصد در سال 2006 به 6 درصد در سال 2016 کاهش یافت. در مقابل سهم خاورمیانه (با احتساب کشور ترکیه) از تولید جهانی حدود 3.9 درصد در سال 2006 بود که در سال 2016 به 4.1 درصد افزایش یافت که این افزایش تولید بیشتر به دلیل رشد اقتصادی ایران در این صنعت بود.

 اثر پذیری بازار فولاد از تحریم در کوتاه مدت

اما کیوان پورشب کارشناس بازار فولاد و مقاطع فولادی در گفت‌وگو با اگزیم نیوز در مورد تاثیر بازگشت تحریم های ثانویه بر بازار فولاد اظهار داشت:  بعد از اجرای برجام بازارهایی توسط دو کشور عضو 1+5 برای ما باز شد که در راس آن چین است و روسیه نیز کمک کرد بنابراین ما از نظر سهم گرفتن از بازار خیلی فعالیتی نداشتیم. البته دستگاه دیپلماسی ما و در راس آن وزارت امور خارجه در این زمینه تلاش زیادی کرد که در راس آن باعث شد نقش های اقتصادی که برخی از دولت ها مستقیما در آن تصرف دارند مثل دولت چین با تعامل، بخشی از بازار آنها آزاد شود و در اختیار ایران قرار گیرد که از مقاصد مهم خرید فولاد در دنیا است.آنچه که حایز اهمیت توجه به این نکته است که در این شرایط باید تلاش کنیم تا ضمن حفظ این بازارها، عمق و نفوذ خود را تثبیت کنیم و مشتریان وفاداری برای خود ایجاد کنیم.

وی با بیان اینکه در سال ۲۰۱۷ ایران با 32 درصد رشد هجدهمین صادرکننده فولاد شناخته شده و درچند ماهه نخست  سال جاری نیز ۳/ ۵ میلیون تن صادرات فولاد داشته‌ایم، عنوان داشت: بعد از برجام 50 کشور به عنوان مقصد صادراتی این صنعت شناسایی شد که در این میان 10 کشور توانستند 89 درصد صادرات فولاد ایران را به خود اختصاص دهند که این کشورها شامل امارات متحده عربی، افغانستان، عمان، عراق، ترکیه، ایتالیا، مصر،‌ تایوان،تایلند و اندونزی است. در این زمینه آمارها نشان می‌دهد که صادرات ایران در صنعت فولاد با ۴۷ درصد رشد مواجه شده اما در مجموع نسبت به مجموع کل صادرات نفتی و غیرنفتی ۴/ ۶ درصد را شامل می‌شود که در جایگاه خود عدد بسیار مهمی است.

پورشب امارات متحده عربی را با 39 درصد از حجم صادرات مهمترین مقصد صادرات فولاد تخت ایران برشمرد و افزود: عراق نیز به عنوان مقصد بعدی صادراتی میزان ۶۰ هزار تن معادل ۶۶ درصد از حجم تولید و فروش این محصول را به خود اختصاص داده ضمن اینکه تایلند نیز بزرگ‌ترین‌ مقصد محصولات نیمه‌نهایی با وارداتی به میزان ۹۹۸ هزار تن است و در نهایت افغانستان با 46 درصد واردات فولاد از ایران توانسته یکی از مقاصد مهم صادراتی برای کشورمان باشد.

وی در پاسخ به این سوال که با توجه به رویکرد امارات در همراهی با امریکا در تحریم ها و اینکه بزرگترین کشوری است که به آن فولاد صادر می کنیم، آیا بحث صادرات به این کشور در آینده با مشکل روبرو نمی شود؟ گفت: بیشتر از آنکه بازگشت پذیری تحریم ها بتواند تاثیری بر بازارهای اقتصادی داشته باشد تخلیه روانی در این مورد اثرگذار است. آنچه که محدود کننده بازارهای فعلی در آینده است بیشتر اثر روانی این مسئله است که در این زمینه به ویژه دولت و بخش رسانه ها باید تمام تلاش خود را بکنند تا فشاری که روی ذهن فعالان اقتصادی ایجاد می شود را کم کنند .

پورشب درادامه یادآورشد: امارات متحده عربی در نشست های اتحادیه عرب همیشه نسبت به سیاست های ایران در مورد جزایر سه گانه موضع گیری تندی داشته اما هیچگاه تغییری در وضعیت مراودات اقتصادی با ایران نداشته است که این نشان می دهد که سیاست مبحث جداگانه ای با بحث های واقعی اقتصاد دارد. این نکته مهمی است که رسانه ها باید به آن توجه ویژه داشته باشند و در این کارزار تحریم ها نه خیلی روی بخش اقتصاد تبلیغ کنند و اجازه دهند که این بخش به راه خودش ادامه دهد زیرا بار روانی تحریم ها تا ماه ها بازار را متاثر می کند و اغلب باعث رکود می شود که در این شرایط باید با اتخاذ تصمیم های درست فضا را تعدیل کنیم و اجازه ندهیم بازارهای اقتصادی مان خیلی دچار افسردگی شود.

این فعال بازار فولاد با تاکید براینکه باید دستگاه دیپلماسی را ترغیب و تشویق کنیم که بیشتر بتواند در سطح دولت‌ها مذاکره موثر کند تا بخش‌های اقتصادی کشور بتوانند حرکت بهتر و چابک‌تری داشته باشند، تصریح داشت: چنانچه چین به حمایت خود از ایران در این صنعت در بازارهای جهانی ادامه دهد و دستگاه دیپلماسی ما نیز در مذاکرات خود مثبت عمل کنند می توانیم امیدوار باشیم که ضمن حفظ بازارهای کنونی، مشتریان جدیدی نیز پیدا کنیم که در صورت اجرای این شرایط تحریم‌ها در این زمینه اثری نخواهد گذاشت.

پورشب یادآورشد: فراموش نکنیم که ما در یک دوره ای خودتحریمی هم داشته ایم یعنی در دولت های نهم و دهم به جهت مسکن مهر ما ممنوعیت صادرات فولاد داشتیم. اما بعد از برجام به مدد دستگاه دیپلماسی و حمایت چین توانستیم بازارهای بیشتری را به دست آوریم. بنابراین حفظ همین 50 مقصد و به طور خاص تر 10 مقصد اصلی کار بسیار بزرگی است.

وی در پاسخ به این سوال که درزمان تحریم های جدید احتمال اجرای دامپینگ وجود دارد؟ عنوان کرد: وضعیت شکننده ای در بازارهای جهانی به دلیل اختلاف دامنه دار و عمیق بین آمریکا و چین پیش آمده که این مسئله بیش از تحریم ها بازار فروش صنعت فولاد را برای ایران و همه کشورهای درگیر، متزلزل کرده است. براین اصل آینده بازار فولاد سرنوشت اش گره می خورد به این امر که چقدر این کشمکش ها به طول بیانجامد اما آنچه مسلم است سال 2019 بسیار تعیین کننده است برای این بازار، البته باید دید باقی بازیگران اصلی ایرن بازار از جمله 6 کشور اصلی اروپایی، هند و آمریکای لاتین در حل مناقشه آمریکا و چین چقدر تلاش خواهند کرد؟ اما افق روشنی برای بخش های عمده بازار جهانی در این زمینه دیده نمی شود.

پورشب در مورد مزیت های رقابتی ایران در صنعت فولاد و تاثیر آن در خنثی کردن تحریم ها گفت: تنها مزیت تولید فولاد کشورمان در منابع معدنی شامل سنگ آهن است اما این کافی نیست زیرا از سوی دیگر با مساله جدی کمبود و مشکل در تامین بخشی از نهاده‌های تولید مانند آب و برق مواجه هستیم. زیرا کفایت تولید در جایی معنا پیدا می‌کند که از نظر منابع آبی، برق و حتی گاز غنی باشیم. اما در این مورد می توانیم در آینده مقاصدی را برای تولید فولاد در نظر بگیریم که در زمینه آب با بحران مواجه نباشد مانند ترکیه، که می شود با برنامه ریزی سنگ آهن مورد نیاز را به آنجا ارسال کرده و پلت فرم های مشترک ایجاد کرد که در این شرایط تولید با صرفه بیشتری همراه خواهد شد.